เมื่อปี 2480 เด็กคนหนึ่งเกิดขึ้นมาอย่าง ‘ฉุกเฉิน’ จนหมอตำแยตั้งชื่อเด็กชายคนนั้นว่า ‘เฉิน’

สังคมที่เด็กชายเฉินอาศัยอยู่นี้ หน้าตาแตกต่างจากอำเภอเขาคิชฌกูฏที่เรารู้จักในปัจจุบัน “คนชองมีภาษาของตัวเอง ประเพณี วรรณกรรม กีฬา คนชองมีหมด” ลุงเฉินพูด 

ในสมัยนั้นคนชองพูดกันด้วยภาษาชอง และมีประเพณีพิธีกรรมมากมาย ตามรูปแบบของชนเผ่าเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ประเพณีมักเกี่ยวข้องกับผีบรรพบุรุษ ตัวอย่างเช่น ประเพณี ‘เล่นผีโรง’ ที่เป็นการเชิญบรรพบุรุษมาเข้าทรงในยามกลางวัน เพื่อถามไถ่ความเป็นไปของคนรุ่นก่อนที่เสียชีวิตไปแล้ว การสื่อสารระหว่างรุ่น และการรวบรวมคนทั้งเด็กแก่มาอยู่ในพิธีกรรมเดียว เพื่อเป็นสัญลักษณ์แห่งการสร้างสายใยระหว่างรุ่นของคนชอง

ส่วนสำคัญในพิธีการต่างๆ ของคนชองคือ ‘ศาล’ บ้านไม้หลังน้อยที่มีสองชั้น ศาลถูกใช้ในทุกพิธี เช่น ศาลป่าที่ทำขึ้นเมื่อต้องเข้าป่าไปหาของ เป็นการขอให้เจ้าที่ปกป้องจากศัตรูและภัยอันตราย หรือศาลนาสำหรับการขอขมาสิ่งศักดิ์สิทธิเมื่อเข้าไปทำนาทำไร่ และขอพรให้ผลผลิตเติบโตได้ดี

ลุงเฉินเล่าถึงชีวิตของคนชองให้เราฟังด้วยความตื่นเต้น ตาหยีลงเล็กน้อยเมื่อแกย้อนคิดถึงอดีต ทว่า ความเปลี่ยนแปลงก็เริ่มต้นขึ้นในช่วงเวลาที่ ‘เด็กชายเฉิน’ เข้าเรียน 

“จอมพลคนนั้นอะ ที่เขาบังคับไม่ให้พูดภาษาชอง ชื่ออะไรนะ”

“…ป. พิบูลสงคราม!” อดีตกำนันคนชองพยายามขุดความทรงจำตัวเอง 

“เมื่อก่อนครูเขาบังคับไม่ให้พูดชอง ครูตี แต่ว่าเป็นคนชองกันทั้งโรงเรียน” เขาเล่าพร้อมรอยยิ้มว่าพอได้ออกจากห้องเรียนมาเล่นกัน ต่างคนก็พูดภาษาชองกันหมด 

“ผมเบื่อ ผมไม่อยากพูดไทย มันพูดยาก” รอยยิ้มเมื่อครู่เปื้อนด้วยน้ำเสียงรำคาญเล็กน้อย 

เมื่อเวลาดำเนินผ่านไป อิทธิพลของโลกภายนอกก็เข้าถึงคนชอง ลุงเฉินวาดภาพให้เราเห็นว่าคนชองนับถือหลากหลายความเชื่อ เนื่องด้วยประวัติศาสตร์ของการเป็นกลุ่มคนที่อาศัยในป่า บวกกับการค้าขายกับมลายู และการเข้ามาของศาสนาพุทธ พวกเขามีพิธีกรรมที่เชื่อมโยงทั้งกับพราหมณ์ พุทธ และผี 

. . . . .

“นี่ ศาลนา บางทีก็มีสี่เสา บางทีก็มีหกเสา” ลุงเฉินพาเราเดินเข้าพงรกๆ ห่างจากถนนไม่ไกลนัก แล้วปัดกวาดใบไม้ที่ร่วงหล่นใส่ศาลของเขาให้เราดู หน้าตาศาลมีหลังคาสังกะสีผุพัง แบ่งชั้นเป็น 2 ชั้นตามภาพร่างหยาบๆ ที่เขาร่างให้เราดู 

ศาลน้อยๆ หลบมุมอยู่หน้าพงไม้ รอเขากลับมาฟื้นฟูอีกครั้ง แต่นี่เป็นเพียงศาลที่เขาทำเองส่วนตัว ศาลแบบอื่นที่ใช้รองรับพิธีกรรมขนาดใหญ่ของคนชองได้หายไปเสียแล้ว “ส่วนศาลหมู่บ้านมันหมดแล้ว พังหมด ไม่มีคนมาทำต่อ” พิธีกรรมต่างๆ ที่เคยพาผู้คนมาอยู่ร่วมกันหายไปจากชุมชนไปพร้อมกับมันด้วย 

“ความเชื่อพวกนี้มันตายหมดแล้ว มันหายไปหมด” ลุงเฉินพูด

ความเชื่อไม่ใช่สิ่งเดียวที่ได้รับผลกระทบจากโลกภายนอก เขาเล่าว่า เมื่อเวลาผ่านไป คนชองจำนวนหนึ่งเดินเข้าหาพุทธศาสนา กลายเป็นพระ หรือบางคนก็เดินทางไปหางานในเมืองมากขึ้น ทำให้ใช้ภาษาไทยมากขึ้น และใช้ภาษาชองน้อยลงไปด้วย

กาลเวลาดำเนินไป และที่เดินมาพร้อมเวลาคือ ‘ความศิวิไลซ์’ อันกลืนกินทุกสิ่งไปด้วย... 

แต่ถึงอย่างนั้น เฉิน ผันผาย ก็ไม่ได้นอนรอให้เวลาพัดรากเหง้าของพวกเขาไปโดยไม่ได้ต่อสู้ หลังจากได้รับตำแหน่งกำนัน ลุงเฉินและสมาชิกสภาองค์การบริหารส่วนจังหวัดจันทบุรี ร่วมกันจัดงานฟื้นฟูวัฒนธรรมคนชองขึ้นเป็นงานประจำปี ในงานมีทั้งการร้องระบำเพลงพื้นบ้านของชอง ‘ยันแย่’ ไปจนถึงการประกวดนางงาม และบูธให้ความรู้ภาษาชอง 

แต่ว่างานประจำปีไม่ใช่เพียงสิ่งเดียวที่ เฉิน ผันผาย ทำ เพราะหลังจากนั้นเขาได้รับโอกาสพาภาษานี้เข้าสู่การศึกษาด้วย 

“ภาษาชองมันจะสาบสูญหมดเลย ถึงคนรุ่นผมจะพูดกันเป็นธรรมดา แต่มันไม่มีเอกลักษณ์ ไม่มีอักษรตัวเขียน” ลุงเฉินพูดเมื่อเราถามเกี่ยวกับเหตุผลที่เขาลงแรงอนุรักษ์ภาษานี้ 

หลังจากจัดงานฟื้นฟูวัฒนธรรมชองจนเป็นที่รู้จัก ลุงเฉินใช้เวลาระหว่างปี 2542 -2548 ในการเข้าไปเป็นอาจารย์พิเศษสอนภาษาชอง งานที่เขาต้องละทิ้งบ้านเพื่อไปอาศัยอยู่ ณ มหาวิทยาลัยมหิดลศาลายา 

หลังสอนเสร็จ เฉิน ผันผาย ใช้เวลากลางค่ำคืนที่ควรจะนอนพักผ่อน ไปทำในสิ่งที่ไม่มีใครคิดทำ นั่นคือการคิดค้นตัวอักษรให้แก่ภาษาที่ไม่เคยมีตัวอักษรใช้ 

เขาหยิบปากกากับสมุดที่เราเตรียมมาให้เพื่อลงมือขีดเขียนให้ดูว่าภาษาของเขาหน้าตาเป็นยังไง ชายวัย 87 ปี บรรจงเขียนตัวอักษรที่เขาประดิษฐ์ขึ้นเองคนเดียว เสียงเอี๊ยดอ๊าดของปากกาไล่เรียงหมึกสีดำให้ขึ้นรูปตัวอักษรแปลกตา แต่ก็ดูคล้ายคลึงกับภาษาไทยที่เราใช้ทุกวันนี้อยู่บ้าง เพราะอักษรภาษาชองมีรากฐานมาจากตัวอักษรไทยที่ตัดทอนอักษรพ้องเสียงออก 

‘โรงเรียน’ ไม่ใช่เพียงที่ที่มีไว้เพื่อการศึกษาเชิงวิชาการเท่านั้น แต่มันคือที่ที่ปลูกฝังคุณค่า วัฒนธรรม และมุมมองโลกของเราด้วย

หากโรงเรียนคริสต์มีการนำศาสนาเข้ามาผสมอยู่ในวิธีคิดของครูและวิธีสอนนักเรียน ทำไมโรงเรียนในท้องที่ที่มีประวัติศาสตร์ชนพื้นเมืองจะทำแบบเดียวกันไม่ได้ – อีกครั้ง เฉิน ผันผาย เข้าไปมีส่วนร่วมกับโรงเรียนมากมายในจังหวัดจันทบุรี ในการช่วยให้วัฒนธรรมชองเข้าถึงนักเรียนมากขึ้น

‘ลุงครู’ คืออีกชื่อเล่นของคนชื่อเฉิน เมื่อเขาได้ถูกดึงตัวไปสอนนักเรียนมัธยมที่คิชฌกูฏวิทยาเมื่อปี 2553  จากการเล่าของเขา มันเป็นห้องเรียนที่มีบรรยากาศเป็นกันเอง ใครเรียนดีได้เป็นพี่เลี้ยง ใครมาเรียน ลุงครูก็จะเลี้ยงข้าวเลี้ยงขนมด้วยเงินค่าจ้างสอนของเขาเอง ชัดเจนว่าสำหรับลุงเฉินเขาทำทั้งหมดไปเพื่อรักษาความเป็นชอง การเรียนการสอนเกินเลยจากภาษา แต่ลามไปถึงประวัติศาสตร์และประเพณีของชองด้วย 

11 ปีถัดมาจากเรื่องเล่า เราได้ไปยืนเยี่ยมชมอยู่ในบรรยากาศห้องเรียนคล้ายกับที่ลุงครูได้กล่าวถึง ณ ศูนย์วัฒนธรรมชอง โรงเรียนคลองพลูวิทยา โรงเรียนที่มีบทบาทสำคัญในการสอนภาษาชองให้นักเรียน บรรยากาศในห้องเรียนวุ่นวายเล็กน้อยตามประสาห้องเรียนโรงเรียนมัธยม เมื่อลุงเฉินเขียนคำต่างๆ เช่นคำว่า ‘สวย’ หรือ ‘ไข่’ บนกระดาน ก็มีทั้งเสียงตอบรับเจื้อยแจ้ว และมีทั้งสายตามึนงงที่ไม่คุ้นชินอักขระแปลกหน้าอยู่บ้าง 

“จังหวัดจันทบุรีจะมีเรื่องชาติพันธุ์ และบังเอิญว่าที่ตำบลคลองพลูของเราจะมีชาวชองอยู่ จึงมีแนวคิดว่าเราน่าจะอนุรักษ์และปลูกจิตสำนึกให้กับเด็กๆ ที่อยู่ในพื้นที่นี้ ให้เขารู้จักกับรากเหง้าและประวัติความเป็นมาของชาวชอง” ศิรดา พรมเทพ ผู้อำนวยการโรงเรียนคลองพลูวิทยา กล่าวกับเรา เป็นแนวคิดที่ชวนคิดเกี่ยวกับความสัมพันธ์ของมนุษย์และพื้นที่

ทั้งนักเรียนและครูของโรงเรียนคลองพลูวิทยาไม่ได้มีเชื้อสายชองกันทุกคน บางคนไม่ได้มาจากจันทบุรีด้วยซ้ำ แต่การเข้ามาอยู่อาศัยในพื้นที่ที่มีประวัติศาสตร์และผู้คนที่มาก่อนเรา อาจเรียกร้องให้เราต้องมองเห็นวัฒนธรรมที่มาก่อน แม้จะไม่ใช่รากเหง้าของเราเอง

ศูนย์วัฒนธรรมชองแห่งนี้รายล้อมไปด้วยสื่อการเรียนรู้มากมาย ทั้งตัวอักษรชอง คำชอง สถาปัตยกรรมชอง สูตรอาหารชอง แถมหลังห้องก็ยังมีข้าวของเครื่องใช้ของชาวชองที่ลุงเฉินนำมาวางทิ้งเอาไว้ให้ มีตั้งแต่เครื่องจักสาน เครื่องปั้นดินเผา โมเดลบ้านสไตล์ชอง ฯลฯ เป็นสัญญาณว่าโรงเรียนกำลังให้ความสนใจมากกว่าแง่มุมของภาษา แต่ต้องการสร้างความเข้าใจให้ไปถึงระดับวัฒนธรรมประเพณีด้วย 

“เราบรรจุเรื่องวัฒนธรรมชองเข้าไปในหลักสูตรสถานศึกษาของเราด้วย และเมื่อเราปรับหลักสูตรปี 2567 โรงเรียนจะจัดรายวิชาเพิ่มเติมให้กับนักเรียนในชั้น ม.1 และ ม.4 เรื่องท้องถิ่นเมืองจันทร์ จะเน้นเนื้อหาเรื่องวัฒนธรรมชอง ส่วนภาษาชองจะจัดสอนให้นักเรียนระดับชั้น ม.6” ผอ.ว่าอย่างนั้น

การวางแผนเหล่านี้เป็นทิศทางและความตั้งใจอันดีที่จะนำความเป็นชองเข้าไปสู่ชีวิตประจำวันของนักเรียน แต่เวลาเท่านั้นที่จะบอกได้ว่าวิธีเหล่านี้จะรักษามันไว้ได้มากแค่ไหน

“หนูอยากเรียนนะ มันเป็นภาษาที่เสียงเพราะดี” ใหม่ (นามสมมติ) นักเรียนมัธยมศึกษาปีที่ 5 พูดกับเรา ใหม่อาศัยอยู่ใกล้หมู่บ้านซึ่งมีคนแก่พูดภาษาชองอยู่เยอะ และคิดว่าคงเป็นการดีถ้าหากเธอสามารถฟังพวกเขาได้เข้าใจมากขึ้น 

กานต์ (นามสมมติ) นักเรียนที่นั่งไม่ห่างไปมากนัก บอกกับเราว่า คุณตาของเขาบางครั้งก็ใช้ภาษาชอง ซึ่งเป็นภาษาที่ตัวกานต์ฟังไม่ออก แต่ในขณะที่อยากฟังออกอยู่บ้าง กานต์ก็ไม่ได้อยากเรียนภาษานี้ 

“คำว่า ‘รัก’ ล่ะลุงเฉิน คำว่ารักเขียนยังไง?” 

เราถามชายผู้ยืนสอนอยู่หน้าห้องเรียน ลุงครูพูดออกเสียง ‘รั่ก’ ออกมาก่อนจะเขียนมันลงบนกระดาน 

ดูเหมือนคำว่ารักของสองภาษาไม่แตกต่างกันเท่าไร

 กระทั่งเมื่อลุงครูเขียนคำว่า ‘รัก’ ลงไปแล้ว เขากลับขยับมือไปมาเพื่อเขียนต่อจนกลายเป็นคำว่า ‘รักษาภาษาชอง’ หากนี่ไม่ยืนยันความมุ่งมั่นและความรักในภาษาชอง เราก็ไม่รู้จะเรียกมันว่าอะไรอีก

. . . . .

หลังจบคาบเรียน ท้องฟ้าครื้มฝนรอเราอยู่ข้างนอก 

เรื่องมหัศจรรย์คือสายตาของเรามองเห็นบ้านทรงชองคล้ายแบบที่เราเห็นในโมเดล ณ ศูนย์วัฒนธรรมชอง บ้านที่เคยหลุบหลบแทรกตัวอยู่ไม่ไกลจากตึกรามบ้านช่องคอนกรีต 

วัฒนธรรมชองยังไม่ได้หายไปไหน เพียงแต่เราต้องฝึกสายตาให้เห็นในสิ่งที่เคยถูกมองข้ามก็เท่านั้น

“ผมไม่เคยเรียนเลย เมื่อก่อนผมอยู่กับย่า ย่าจะไม่พูดภาษาไทยเลย ในอดีตเราไม่รู้เรื่องว่าย่าพูดอะไรก็โดนของเขวี้ยงบ้าง เราก็ซึมซับและหลังๆ ก็พูดได้”

คุณหนิง - คำรณ วังศรี เลขาฯ นายกเทศมนตรีตำบลตะเคียนทอง ผู้เคยร่วมทำงานด้านภาษาชองกับลุงเฉินเล่า เรื่องเล่าของเขาทำให้เรานึกถึงประสบการณ์การเรียนภาษาไทยของตัวเอง เราไม่ได้พูดไทยได้จากการเรียนในโรงเรียนเท่านั้น แต่โดยมากเราเรียนผ่านการใช้ภาษากับครอบครัว กับเพื่อน หรือกับการต้องรับสื่อภาษาไทยมากมาย

การคุยกับคุณหนิงไม่ได้อยู่ในแผนของเราตั้งแต่ต้น เขาเป็นคนที่เราพุ่งไปหาหลังจากได้พูดคุยกับคุณครูในโรงเรียนคลองพลูวิทยา ว่ายังมีคนที่มีบทบาทในการอนุรักษ์วัฒนธรรมและภาษาชองอยู่อีกไหม 

ภายใต้บรรยากาศครึ้มฟ้าครึ้มฝน เราคุยกันที่ลานหน้าบ้านของเขา แม้จะไม่ได้แตกต่างจากบ้านใดๆ มากมายนัก แต่เราพบเห็นภาพพิมพ์ ไวนิล ฟิวเจอร์บอร์ดที่เชื่อมโยงกับวัฒนธรรมชองอยู่เต็มไปหมด

 บทสนทนาแกล้มสายฝนของเราและคุณหนิงว่าด้วยความจำเป็นที่ต้องนำภาษาและวัฒนธรรมชองเข้ามาอยู่ในชีวิตประจำวัน

“ถ้าพื้นฐานครอบครัวไม่มีการพูดคุยกันก็ยากที่จะอนุรักษ์ หากเราต้องการให้ภาษายังคงอยู่ยาวๆ ต้องมีการพูดคุยกันในครอบครัว เพราะภาษามาจากครอบครัวเป็นหลัก การส่งเสริมหรือการอนุรักษ์ทั่วไปก็ผลักดันไม่ขึ้นและไม่ยั่งยืน” คุณหนิงพูด โดยตัวเขาเองก็มีส่วนในงานทางวัฒนธรรมชองหรืองานเกี่ยวกับชนเผ่าในประเทศไทยมายาวนาน   

“เจอกันก็คุยกันเรื่อย คนในหมู่บ้านยังมีพูดกัน แต่เด็กๆ มันไม่พูดแล้ว ใช้ภาษาไทยกันหมด” ลุงเฉินเล่าคล้ายๆ กันเมื่อพูดถึงประเด็นการใช้ภาษาในบ้าน 

ประเด็นการใช้ภาษาในชีวิตประจำวันยังมีอีกมิติที่น่าสนใจ นั่นคือมันเป็นหนึ่งวิธีในการค้นคว้าและรักษาไว้ซึ่งคำศัพท์เก่าโบราณ เพราะภาษาชองเคยเป็นภาษาที่ไม่มีตัวอักษรมาก่อน บางครั้งแหล่งความรู้เดียวคือการเรียนรู้แบบลักจำจากคนเฒ่าคนแก่ 

“ปัจจุบันส่วนใหญ่จะใช้ภาษาชองเป็นคำทับศัพท์แทนภาษาไทย…แต่จริงๆ ก็มีคำโบราณที่ยังคงหลงเหลืออยู่บ้าง คือชาวบ้านต้องจับวงคุยภาษาชองกันถึงจะมีคำเหล่านั้นออกมาบ้าง” 

เช่นเดียวกับภาษา หากวัฒนธรรมและประเพณีจะอยู่ได้นั้นอาจต้องทำให้มันแทรกซึมอยู่ในชีวิตประจำวัน คนชองไม่ใช่กลุ่มคนที่มีวัฒนธรรมหวือหวานัก โดยมากวัตถุทางวัฒนธรรมของคนชองจะมาในรูปแบบของเครื่องใช้ ยาสมุนไพร หรือการรักษาโรคมากกว่า 

“ของเราเหลือแต่ภูมิปัญญา เรื่องของการรักษาโรคตอนนี้ก็ยังอยู่ และพิธีกรรมบางอย่างก็หลงเหลืออยู่ แต่บางอย่างก็เริ่มหายไปแล้ว ปัจจุบันนี้การรักษาโรค เรามีหมอพื้นบ้านชองอยู่ 28 คน อย่างเช่น การรักษาอาการปวดฟัน เรารักษาที่หัวแม่มือ เราไม่ได้รักษาที่ฟัน หรือบางคนป่วยมีอาการไข้ หมอจะมีกลวิธีในการรักษา จะมีหมอพ่น หมอคาถาอาคม และหมอสมุนไพร” 

“ปัจจุบันเทคโนโลยีต่างๆ ก็อำนวยความสะดวกสบายให้เราเยอะมาก จนเราลืมวัฒนธรรมดั้งเดิมของเราไป อย่างเช่น ผลิตภัณฑ์จักสานของเราจะมีเสื่อ คลุ้ม – คล้า ตอนนี้ก็หายไปหมดแล้ว เพราะมีสิ่งที่ทดแทนและไม่ใช่ว่าของเราแพง แต่พอเป็นแฮนด์เมดเมื่อไรเขาจะเอาไปสะสม ไม่ได้เอาไปใช้ จึงเหมือนขาดการสืบทอด”  คุณหนิงเล่า 

ภาษาและของใช้ชองแทบจะถูกผลักออกจากบ้าน จากชีวิตประจำวัน ให้ไปอยู่ในพิพิธภัณฑ์แทน แต่การผลักออกจากบ้านที่มีอิทธิพลมากอีกอย่าง คือการที่คนชองและคนชนพื้นเมืองจำนวนมากถูกวาดภาพทับจากวัฒนธรรม ‘หลัก’ ให้กลายเป็นอื่นอยู่เสมอ 

ความเป็นคนอาศัยในป่า นับถือผีบรรพบุรุษ มีความรู้และภูมิปัญญาด้านอาคม เรื่องเล่าเกี่ยวกับคนชองนั้นมีให้เราเห็นมากมาย เช่น ความเชื่อว่าพวกเขาเป็นกลุ่มคนป่าใช้ไสยศาสตร์ที่น่าเกรงขามจนคนนอกเผ่าต้องหาอุปกรณ์ป้องกัน นั่นเป็นที่มาของไม้ชื่อว่า ‘ชองระอา’ ที่เชื่อว่าหากพบไม้ชนิดนี้จะสามารถป้องกันไสยศาสตร์จากคนชองได้ 

“ในอดีตจะมีคนว่าเราเป็นเขมรดง เราพูดภาษาแปลกไปจากเขาก็จะโดนเหยียด โดนมองว่าเป็นคนป่าบ้าง แต่จริงๆ เรากำลังฟื้นฟูและส่งเสริมการพูดภาษาชองในชุมชนเพื่อลดความอาย…อีกอย่างที่ทำให้ภาษาของเราเสื่อมถอย เกิดจากรัฐนิยมในสมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม ที่ห้ามพูดภาษาอื่นนอกจากภาษาไทย และมีการขู่ว่าถ้าไม่พูดภาษาไทยจะมีฆ่า ทรมานหรือจับ ทำให้กลุ่มชาวชองหายไป ไม่กล้าพูดภาษาตัวเอง” คำยืนยันจากคุณหนิงให้ภาพตรงกับเรื่องเล่าวัยเด็กของลุงเฉิน 

มากไปกว่านั้น การถูกทำให้เป็นอื่นอาจเกิดขึ้นอย่างแนบเนียนและจากระบบระบอบทางวิชาการด้วย เนื่องจากระบบการทำงานเหล่านี้ให้คุณค่ากับ ‘ผู้เชี่ยวชาญ’ มากกว่าเจ้าของภาษา คุณหนิงยกตัวอย่างว่าหลายๆ ครั้งนักวิจัยก็พยายามเข้ามาทำการศึกษา แต่ผู้ที่ตรวจงานเป็นผู้เชี่ยวชาญที่ไม่มีองค์ความรู้ในวิถีชีวิตคนท้องที่ ทำให้ภาษาของแต่ละที่ผิดเพี้ยนไปได้ “นั่นคือข้อผิดพลาดอย่างหนึ่งของนักวิชาการ” 

“มีงานที่เขียนว่าคนชอง มีดวงตากลม ตาโปน ผมหยิก ตัวดำ แต่จริงๆ แล้ว คนชองจะมีผมหยักศก ผิวสองสีไม่ถึงกับผิวดำ เขามองเราเป็นคนป่า แต่จริงๆ คนชองจะมีรูปร่างคล้ายคนกัมพูชา” ข้อมูลที่ผิดพลาดดังกล่าวเป็นข้อมูลเดียวกันกับที่ทีมงานพบเจอระหว่างทำการบ้านก่อนก้าวเท้าเข้าจังหวัดจันทบุรีเช่นกัน

วิธีการมองเหล่านี้เป็นวิธีที่เราคุ้นเคย วิธีที่ครูลูกเสือบอกให้เราแต่งตัวเป็นชนเผ่าก่อนการแสดงรอบกองไฟ วิธีการที่หลายคนจดจำภาพ ‘เงาะป่า’ หรือรูปซาไกผิวดำสนิท ปากหนาสีแดงเถือกไปโดยไม่รู้ตัว เราอาจพบพานมุมมองที่ลดทอนความเป็นมนุษย์ และทำให้ ‘คน’ กลายเป็น ‘คนอื่น’ กันมาแล้ว

“ผลกระทบไม่มีหรอก เราก็ต้องไปตามการเปลี่ยนแปลง ยอมรับการเปลี่ยนแปลง แต่เราก็อยู่ของเราไปตามปกติ เหมือนกับบางกลุ่มที่หายไปเลย อย่างที่อำเภอมะขาม เมื่อก่อนมีคนชองเยอะ แต่ปัจจุบันเริ่มหายไป เขาก็ยังรักษาวัฒนธรรมบางอย่างได้” ครูหนิงพูดด้วยน้ำเสียงเรียบเฉยเมื่อเราถามถึงผลกระทบหากภาษาชองหายไป